De laatste jaren horen we regelmatig dat er zaken bij de rijksoverheid niet goed lopen, met grote gevolgen voor inwoners. Ambtenaren vangen in dit soort situaties vaak al eerder signalen op en willen die graag kenbaar maken, maar dat blijkt in de praktijk vaak moeilijk. In het project Loyale Tegenspraak onderzocht het A+O fonds Rijk hoe de ruimte voor loyale tegenspraak binnen de rijksoverheid kan worden vergroot, zodat oprechte zorgen makkelijker geuit en beter gehoord worden. Het lectoraat Recht & Veiligheid werkte hieraan mee.
Het landelijke project Loyale Tegenspraak is gestart naar aanleiding van diverse crises binnen de rijksoverheid; denk aan het Toeslagenschandaal en de aardbevingsschade in Groningen. Wat deze crises met elkaar gemeen hebben, is dat de problemen intern al eerder bekend waren, maar dat dit niet tot een oplossing leidde. Ondanks dat ambtenaren vaak wel signalen afgaven, bleek het moeilijk om problemen echt aan de orde te stellen en het beleid aan te passen. Een voorbeeld hiervan is het memo-Palmen, waarin het ‘laakbaar handelen’ van de Belastingdienst/Toeslagen al ruim een jaar voordat de Toeslagenaffaire naar buiten kwam, werd benoemd.
Leren van praktijkverhalen
In opdracht van de projectorganisatie van Loyale Tegenspraak maakte het lectoraat Recht & Veiligheid een analyse van een aantal praktijkverhalen die waren verzameld voor dit project. Het doel daarvan was om meer inzicht te krijgen in de (ervaren) knelpunten en de goede ervaringen, en deze te verwerken in een handelingsperspectief voor professionals binnen de rijksoverheid. Daarnaast voerde het lectoraat onderzoek uit naar de heersende cultuur in deze praktijksituaties, zowel op individueel als organisatorisch niveau. Daarvoor werd een enquête afgenomen, aangevuld met interviews.
Eindproducten
Het onderzoek resulteerde in het eindrapport 'Ruimte voor tegenspraak: Hoe meer ruimte te creëren voor het tegengeluid van rijksambtenaren'. Verder leverde lector Julien van Ostaaijen een bijdrage aan het praktijkhandboek ‘Voelen, kijken, denken, doen’ van de projectorganisatie Loyale Tegenspraak. Projectleider Thom Snaphaan schreef een column voor de website van de organisatie. Er zijn ook plannen voor een publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift en de ontwikkeling van een casuïstiekreeks rond ethische dilemma’s bij loyale tegenspraak voor de beroepspraktijk. Kijk voor meer informatie op de website van het programma Loyale Tegenspraak.
Het onderzoek is uitgevoerd onder leiding van dr. Thom Snaphaan, dr. Julien van Ostaaijen en drs. Liesbeth Collignon. Voor meer informatie over dit onderzoek kunt u contact opnemen met Thom Snaphaan: [email protected].