Mind the Gap

Het gaat niet goed in Nederland. Dat vinden niet alleen toeslagenouders, mensen die worden gekort in de bijstand of degenen die een criminele carrière verkiezen boven een bescheiden salaris. In de coronacrisis heeft de overheid mensen uit allerlei sociale klassen van zich vervreemd. Het stikstofbeleid verenigt niet alleen boeren. Wat alle onvrede met elkaar gemeen lijkt te hebben, is een gevoel van onrechtvaardigheid.

Overheden, consulenten, zorgverzekeraars en vele anderen proberen de menselijke maat terug te brengen. Dat lukt alleen nog niet goed. Einstein wist al dat je een probleem niet oplost met de manier van denken die het probleem heeft gecreëerd. Toch lijkt dat steeds weer te gebeuren. Op kleine schaal, in pilots en experimenten gebeuren soms mooie dingen. Maar bij een financiële tegenvaller wordt er weer strak gestuurd. Precies dat mechanisme versterkt de onvrede.

Ontluisterend

Bij de sociale dienst in Rotterdam rekenden we ooit uit hoeveel medewerkers burgers écht hielpen. De uitkomst van dit officieuze onderzoek was ontluisterend. Ongeveer de helft van de mensen bleek bezig met beleid, managen, controleren, controleren van de controleurs, adviseren en coördineren. Van de andere helft had de helft dáárvan wel contact met burgers, maar alleen om hun recht op een uitkering vast te stellen.

Uiteindelijk bleek slechts 25% daadwerkelijk mensen te helpen. Maar daar besteedden deze medewerkers ongeveer een derde van hun werktijd aan, omdat de overige tijd verloren ging aan administratie en overleg. Die uitvoeringsorganisatie kostte € 100 miljoen per jaar, waarvan slechts € 10 miljoen werd besteed aan het helpen van mensen. De overige € 90 miljoen was dus in feite de prijs om de belastingbetaler en de politiek gerust te kunnen stellen: we doen niks verkeerd met uw belastinggeld.

Schoolplein

De situatie in Rotterdam stond niet op zichzelf. Het huidige systeem van zorg, bestaanszekerheid en veiligheid lijkt op een schoolplein waar kinderen de hele tijd praten over de regels van het spel dat ze willen spelen, waarna de bel gaat en ze helemaal niet gespeeld hebben. Onvrede en wantrouwen los je niet op met nog meer wetswijzigingen, beleid en controle. De bijstandswet is de afgelopen 25 jaar 3 keer gewijzigd, maar in de praktijk veranderde er weinig. Dus komt er alweer een nieuwe bijstandswet aan. En dat terwijl bijna elke wet al ruimte biedt voor maatwerk, zelfs in de meest complexe gevallen.

Waarom gebeurt dat dan zo weinig? Vooral omdat hulpverleners en consulenten het vaak niet met elkaar eens zijn over hoe dat maatwerk eruit moet zien. Ze zijn gevormd door het systeem. Zo overlegden laatst 6 professionals een uur lang over de vraag of een dakloze cliënt € 20 reiskosten mocht krijgen. Die vergadering kostte de belastingbetaler zo’n € 500.

Paradijsvogels

Daarnaast is er een kleine groep burgers, ongeveer 2% van de huishoudens, waar een groot deel van het budget aan wordt besteed. Een middelgrote gemeente besteedt ongeveer een derde van het totale budget voor het sociale domein aan deze groep. Dat budget wordt verdubbeld vanuit het veiligheidsdomein. In totaal kan dat jaarlijks gaan om ruim € 100.000 voor hulp en handhaving per huishouden. Dat geld gaat vooral naar professionals. Tijdens een onderzoek interviewde ik eens iemand met een problematische jeugd, die zijn leven vooral had doorgebracht in jeugdzorginstellingen en gevangenissen. Hij vertelde dat hij al zeker 100 hulpverleners had gehad, van wie er maar 7 iets voor hem konden betekenen. Dat kan toch slimmer en goedkoper?

Een deel van het antwoord is dat we moeten accepteren dat paradijsvogels erbij horen. Daarnaast zijn er volgens recente wetenschappelijke inzichten 3 succesfactoren om mensen te helpen. Ten eerste moet er een klik zijn tussen de hulpverlener en cliënt: zonder relatie geen prestatie. Ten tweede moeten beiden het eens zijn over het doel: mensen willen veranderen, niet veranderd worden. Meedoen in de samenleving kan op allerlei manieren. Dat vraagt om goede gesprekken, niet om definities. En ten derde moet er een klik zijn tussen de cliënt en het behandelritueel. Simpel gezegd: als mensen ergens in geloven, werkt het vaak. Het placebo-effect is een krachtig medicijn.

Praktische wijsheid

Beleid houdt zich bezig met wat en wie: doelgroepen, beleidsdoelen en verantwoordelijkheden. Maar belangrijker is dus de vraag hóe mensen hun situatie beleven en hoe we daarbij kunnen aansluiten. In principe is elk sociaal probleem op 4 manieren op te lossen. Een voorbeeld: iemand die wil fietsen en kan fietsen heeft alleen een fiets nodig. Iemand die wil fietsen maar het nog niet goed kan, heeft fietsles nodig. Iemand die in overlevingsstand staat, moet op de bagagedrager worden genomen. En iemand die meer gelooft in elektrische deelsteps, moeten we niet laten fietsen.

Wat er nu misgaat, is dat we 1 soort oplossing en 1 mensbeeld op een hele groep loslaten. Effectief helpen en handhaven vraagt niet om evidence based interventies, management, protocollen en regelgeving, maar om maatwerk en praktische wijsheid van professionals. We moeten investeren in hun vakmanschap, zodat ze het juiste maatwerk kunnen bieden. Dáár begint verandering.

Op 22 november kunt u het vertrouwen geven aan een politieke partij die professionals serieus neemt en zich sterk maakt voor de ontwikkeling van hun deskundigheid.

Henk Spies, lector Mind the Gap bij Avans Hogeschool